Literatura dziecięca; dziecko, jako odbiorca literatury.
Literatura dziecięca często określana jest jako literatura czwarta lub literatura dla dzieci. Profesor Ryszard Waksmund twierdzi, że pojęcia te nie powinny być używane wymiennie. Jego zdaniem jest to mylne działanie. Natomiast profesor Jerzy Cieślikowski określa literaturę dziecięcą jako dziecięcą bajeczkę (adresatem jest dziecko). Literatura dziecięca tworzona jest dla dzieci i z myślą o nich. Są to wszystkie utwory dopasowane do wieku, zainteresowań i potrzeb dzieci. Literatura dziecięca różni się od literatury dla dorosłych. Posiada pewne elementy, jakich brakuje w literaturze dorosłego człowieka. Autorzy utworów dla dzieci wysuwają na pierwsze miejsce walory edukacyjne, pouczające i wychowawcze. Literatura dla dzieci głownie zawiera wartość edukacyjną,( działania bohatera pozytywnego i negatywnego, walkę dobra ze złem) oraz wartość wychowawczą ( fabuła utworu zawiera wiadomości z różnych dziedzin np. z geografii, historii, etnografii). Można również wyodrębnić utwory, które nie zawierają ani wartości edukacyjnych, ani wychowawczych. Powstają głównie w celach rozrywki. Mają bawić i rozśmieszać.
Literatura dziecięca posiada liczne elementy, które są charakterystycznie jedynie dla utworów skierowanych do młodego czytelnika. Kryteria dzięki którym rozpoznajemy literaturę dla dziecka to:
1. fantazja
2. poczucie humoru w utworach
3. adresatem jest przede wszystkim dziecko
4. treść, która ciekawi młodszego czytelnika
5. zawartość w utworach dużego ładunku emocjonalnego
6. dwojaki bohater( bohater dziecko- oddaje uczucia dziecka, bohater dorosły- wzór do naśladowania przez czytelnika)
7. przejrzystość, jasny styl
8. zrozumiałość tekstu dla dziecka
9. ilustracje ( mają bawić lub przedstawiać ważne kwestie)
10. zagadkowość, jaka panuje w utworze
11. dydaktyzm
12. pouczająca puenta ( pointa)
Pierwsze rozróżnienie literatury dziecięcej zawierało podział na lirykę dziecięcą i lirykę dla dziecka. W liryce dziecięcej dominował monolog liryczny, utwory zawierały punkt widzenia dziecka. W liryce dla dziecka zauważalny był dydaktyzm, nazywany trywialnym.
Początki literatury dziecięcej sięgają XVIII wieku. Przed tą datą, nie znano określenia literatury dla dzieci i dziecięcej. Wszystkie utwory tworzone były wyłącznie z myślą o dorosłych. Dla nich pisane były bajki i baśnie. Rodzice mogli tylko kontrolować to, co czytało ich dziecko. Początkiem tworzenia utworów dla dzieci stało się opracowywanie książek dla dorosłych w taki sposób, by mogli z nich korzystać młodsi czytelnicy. Z tekstów były usuwane treści niepedagogiczne, seksualne i brutalne opisy. Dodawano treści wychowawcze np. promujące patriotyzm. Wiele tekstów było pisanych z myślą o dorosłych, jednak ze względu na atrakcyjność treści ( opisy przyrody, odkrycia geograficzne itp.) stały się powieściami odpowiednimi dla dzieci. Przykładem takiego twórcy może być Juliusz Verne, francuski dramaturg i pisarz.
Za umowną starożytność literatury dla dziecka uważa się oświecenie, czyli początki i czas literatury klasycznej dla młodszych czytelników. Zasady literatury wytworzyła literatura pisana. Przed okresem oświecenia, tworzone były teksty zawierające treści wychowawcze (starochińskie i staroindyjskie) oraz teksty poświęcane dzieciom z królewskich dworów. Oczywiście odbiorcy tekstów byli wyselekcjonowani. Najmłodsi z nizin społecznych nie posiadały dostępu do literatury. Dzieci chłopskie jedynie słuchały opowiadanych bajek, legend, zagadek. Był to folklor przed piśmienniczy. Jedną z pierwszych powieści, która zyskała uznanie wśród dzieci był Don Kichot, napisany przez Hiszpana Miguela Cervantesa
Na przełomie XVII i XVIII wieku nastąpił ogólny postęp techniczny i nie tylko. Rozpoczął się proces upowszechniania oświaty. Autorzy stosowali w utworach perswazję, przekonywali o wyższej pozycji dorosłego względem dziecka. Wraz z upadkiem świata feudalnego, dziecko zyskało szacunek społeczeństwa i świata dorosłego. W XVII wieku zalecono, by w książkach dla dzieci znajdowały się liczne ilustracje i rysunki. Oczywiście na początku nie były one kolorowe. Miały być jasne i zrozumiałe. Pod koniec tego samego wieku nastąpi wzrost zainteresowania książką. Chłopi zostali w małym stopniu zauważeni, powstawały idee dotykające wiejskich odbiorców. Zrównanie poziomu czytelniczego i książkowego dla chłopów i inteligencji, nastąpiło w dwudziestoleciu międzywojennym.
We wszystkich tych epokach dziecko zajmowało różne miejsca i zmienne pozycje w społeczeństwie. W średniowieczu dziecko nie było dostrzegane, zarówno w środowisku jak i w literaturze. Było surowo wychowywane i postrzegane jako owoc zła. W epoce renesansu zakazano chłosty dla dzieci, jednak nie były one rozpieszczane. Kiedy Jan Kochanowski poświęcił swój tren dziecku, nastąpiła fala oburzeń i zarzuty o zbyt błahy temat zawarty w takim gatunku jak tren. W okresie baroku dzieci również nie miały lekkiego życia. Panowała ogólna surowa dyscyplina i wychowanie według rygoru. Duchowni uczyli dzieci według określonych reguł. Wiek XVIII przyniósł niewielkie zmiany. W kształtowaniu dziecka kierowano się racjonalizmem, duchowni nie uczyli już najmłodszych. W romantyzmie dziecko było postrzegane przez pisarzy jako instrument w tworzeniu swych dzieł. W swych utworach zalecali dzieciom dyscyplinę, pracowitość, filantropię i oszczędność. Pod koniec XVIII wieku, zaczęło się prawdziwe dręczenie najmłodszych. W Anglii powstał kapitalizm i zaczęło się tzw. białe niewolnictwo. Dzieci ( już od 4, później od 14 roku życia) pracowały tak samo jak mężczyźni. I połowa XX wieku nie przyniosła dzieciom lepszego jutra. Powstawały obozy pracy, kary śmierci dla najmłodszych, czas głodu i kanibalizmu. Wiek ten przyniósł jednak zmiany w psychologii i w literaturze dziecięcej. Szwedzka pisarka Elen Keyr stworzyła nowe pojęcie pajdocentryzmu. W Polsce obroną dzieci zajął się pisarz Janusz Korczak, który wysunął postulat zawierający treść o dzieciach jako istniejących ludziach.
Pomimo wydarzeń w każdej z opisanych powyżej epok, literatura dziecięca była tworzona. W większym lub w mniejszym stopniu. W starożytności królowała baśń. Była przekazywana ustnie i nie niosła ze sobą celów dydaktycznych. Ustnie przekazywane były również mity i legendy. W VI wieku p. n. e pojawiają się Bajki Ezopa, z których wywodzi się bohater zwierzęcy. Treściowo zostały odkryte w XVIII wieku. W średniowieczu powstawały teksty propagujące patriotyzm, pochwałę życia i miłość. Rycerskie ideały przeplatały się z chrześcijańskimi podaniami. W baroku powstał Don Kichot. Bajki tworzył Jean de La Fontaine. Swoją pierwsza książkę zadedykował królewskiemu dziecku. W oświeceniu zbiór baśni wydał Perrault, pod pseudonimem 10 letniego syna. Autor w rzeczywistości nie miał dzieci. Powstał Czerwony Kapturek, Kopciuszek, Kot w butach i Śpiąca Królewna, czyli utwory znane współczesnym dzieciom. Perrault zawsze w swoich utworach na zakończenie dodawał pouczający morał.
W 1696 roku we Francji, powstają Przygody Telemacha Fenelona. Powstają dwa nurty: realistyczny i baśniowy. W roku 1704-17 powstają w tym kraju słynne Baśnie tysiąca i jednej nocy. W 1812-22 roku w Niemczech powstają baśnie Jakuba i Wilhelma Grimmów. Trzy tomowe dzieło szybko zyskało aprobatę najmłodszych czytelników. W Rosji popularność zdobyły opowiadania o wielkoludzie, natomiast w Anglii opowiadania o elfach.
W romantyzmie zaczęła rozwijać się gwałtownie baśń. Krajem słynącym z baśni stała się Dania, ze względu na autora Hansa Christiana Andersena, który opublikował 156 baśni.
Pod koniec XIX wieku powstają: Pinokio (Carl Collodi), Księga Dżungli ( Kipling) oraz Piotruś Pan. W latach 30 XIX, w okresie puszkinowskim powstają: O rybaku i złotej rybce, Konik garbusek. Początek XX wieku to powstawanie baśni regionalnych i sięganie do średniowiecza. Literatura dziecięca szeroko rozwinęła się na całym świecie. Również w Polsce. Pisarką, która zapoczątkowała książki dla dzieci była Klementyna Hoffmanowa. Stworzyła pierwsze polskie czasopismo dziecięce pt. „Rozrywki dla dzieci”. Pismo to było publikowane w latach 1824-1828 i zawierało m. in. bajki, wiersze i opowiadania. Jednym z najbardziej znanych autorów wśród książkę dla dzieci jest Jan Brzechwa. Swój pierwszy tomik pt.” Tańcowała igła z nitką” wydał w 1937 roku. Autorem, który jest również dobrze znany w świecie literatury dziecięcej jest Edmund Niziurski. Jego utwory nie nudzą czytelnika i zawierają wartości wychowawcze i edukacyjne. Dużą popularność wśród dzieci zyskał Stanisław Pagaczewski, który wydał książkę pt. „ Porwanie Baltazara Gąbki”. Powieść ta opowiada o przygodach Smoka Wawelskiego i łączy motywy historii z poczuciem humoru. Omawiając literaturę dla dzieci warto wspomnieć o autorce Marii Kownackiej oraz o pisarzach, którzy zmienili adresata z dorosłego na dziecko. Byli to: Jan Brzechwa, Anna Kamieńska oraz Kornel Makuszyński.
Literatura dziecięca zarówno w Polsce jak i na świecie często zmieniała się. Powstawały nowe nurty i utwory. Jednak literatura ta pełniła ( a przynajmniej powinna pełnić) pewne funkcje. Powinna pomagać dziecku w przyswajaniu wiedzy, organizować czas wolny, rozwijać w dziecku wartości moralne i estetyczne, powinna uczyć szacunku do siebie i innych, rozwijać myślenie i przede wszystkim wyobraźnię, pobudzać zainteresowania i przeżycia dziecka. To tylko niektóre z funkcji literatury dziecięcej, gdyż wpływa ona na cały rozwój psychiczny i intelektualny dziecka. Zabiera dziecko w świat fantazji i wyobrażeń, uczy nowych słów i przeżyć. Literatura dla dzieci czyni z nich aktywnych uczestników życia kulturalnego i rozwija aktywność czytelniczą. Odpowiednia literatura dziecięca porusza takie kwestie i wartości jak m. in. przyjaźń, sprawiedliwość, odwaga, lojalność, dobranoc i prawda. Ukazuje istnienie dwóch światów takich jak dobro i zło, przedstawia świat społeczny i przyrodniczy. Literatura dziecięca jest źródłem inscenizacji, prac plastycznych, scenek ramowych, zabaw ruchowych z naśladowaniem. To źródło wzorców, gdzie przedstawiony jest pozytywny bądź negatywny bohater. Lektura ukierunkowuje dziecko do naśladowania bohatera dobrego i związanych z nim cech. Wyobraźnię dziecka najbardziej porusza bajka, gdzie zderza się dobro ze złem i zakończenie jest pouczająca puenta. Książką dziecięca kształtuje osobowość młodego człowieka, skłania do refleksji i przemyśleń. Wzory i antywzory ukazane w lekturze są najlepszą i najbardziej wydajną lekcją dla dziecka.
Funkcji literatury dziecięcej jest wiele. Dowodzi to, jak ważna jest odpowiednia książka w życiu dziecka. Niektórzy pedagodzy twierdzą, że literatura dziecięca powinna być związana nawet w małym stopniu ze współczesnością.
